Kromozom sayılarının nesiller boyu sabit tutulması mayoz bölünme ile sağlanır. Mayoz özel bir hücre bölünmesidir. Bu bölünme ile diploit hücrelerden haploid hücreler meydana gelmektedir. Oluşan haploit hücrelere gamet denir.
Mayoz bölünmesinin amacı, kromozom sayısının yarıya inmesini sağlamaktır.
Mayoz bölümünde sonucu oluşan n kromozomlu gamet hücrelerinin döllenmesi sonucunda oluşan zigotun kromozom sayısının 2n olur. Dolayısıyla mayoz bölünme ile kromozom sayısının nesiller boyunca sabit kalması sağlanmış olur. Zigotun oluşması ile yeni birey ana ve babasının kromozomlarından birer tane taşır. Böylece ana ve babanın özelikleri yeni nesillere aktarır. Mayoz bölünme ile ayrıca tür içi çeşitlilik de ortaya çıkar. Bazı bitki ve tek hücreli canlılar, haploit (n) kromozomlu olduklrı için yaşamları boyunca mayoz bölünme geçirmezler.
Mayoz bölünme birbirini takip eden mayoz l ve mayoz ll olmak üzere iki bölümden oluşur. Her iki bölümde de mitoz bölünmede olduğu gibi profaz, metafaz, anafaz, telofaz evreleri görülür. Üreme ana hücresi mayoz bölünmeye başlamadan önce bir hazırlık evresi geçirir. Bu hazırlık evresine interfaz evresi denir.
İnterfaz: Bu evrede hücrede büyüme, solunum, protein sentezi gibi metabolik olayların hızı çok yüksektir. İnterfazda DNA’nın kendini eşlediği görülmektedir.
Mayoz bölünme nin Mayoz I ve Mayoz II evreleri aşağıdaki gibidir.
Mayoz I Profaz-I: Profazın erken safhalarında kromozomlar kısalıp kalınlaşmaya başlarken, ana ve babadan gelen homolog kromozomlar yan yana gelir ve bir birinin üzerine kıvrılırlar. Kısalma sonucunda kromozomlar mitoz bölünmedeki gibi görünmeye başlar. Kromozomlar kısalmaya devam ederek son kalın şeklini alır.
HOMOLOG KROMOZOM ÇİFTİ DÖRTLÜ KROMATİTLER HALİNİ ALIR. BU DÖRTLÜ GURUPLARA TETRAT DENİR.Tetratların sayısı haploit kromozom sayısına eşittir. Tetrat oluşumundan sonra kalıtsal madde alış verişi olur. Bu evrede homolog kromozom çiftleri iyice yan yana gelerek bir birleriyle sarmal yaparlar. Bu olaya sinapsis denir. Sinapsis sırasında kromozomların kardeş olmayan kromatitlerin bir birine dokunan parçacıkları arasında gen değiş tokuşu olur. Bu olaya krossing-over (parça değişimi) denir. Parça değişimi mayoz bölünmenin en önemli olayıdır. Parça değişimi ile yeni gen birleşmeleri meydana gelir.
YENİ GEN BİRLEŞMELERİ İLE AYNI TÜRÜN BİREYLERİ ARASINDA FARKLI ÖZELLİKLERİN ORTAYA ÇIKMASI SAĞLANMIŞ OLUR.
Profaz sırasında eşlenmiş olan sentrioller bu safhanın sonuna doğru ayrı kutuplara çekilir ve aralarında iğ iplikleri oluşur. Profaz sonunda çekirdekçik ve çekirdek zarının tamamen eridiği görülür.
Metafaz-1: Tetratlar hücrenin ekvator düzlemine muntazam şekilde yerlaşir ve çift kromatitli kromozomlar sentromerlerden iğ iplikçiklerine bağlanırlar.
Anafaz-1: Tetratlar ikili kromatitlerine ayrılarak zıt kutuplara çekilirler. Böylece homolog kromozomlar bir birinden ayrılır.
Telofaz-1: Kutuplara çekilen kromozomların çevresinde çekirdek zarı oluşur ve stoplazma boğum yaparak ikiye ayrılır. Telofaz sonunda homolog kromozom çiftinden yalnız birini taşıyan haploit (n) iki hücre meydana gelir.
Mayoz II başlamadan önce mayoz I’de olduğu gibi interfaz safhası görülmez. Dolayısıyla DNA kendisini eşleyemez. Yalnızca sentromerlerin kendisini eşlediği görülür.
Mayoz-II: Mayoz I sonunda meydana gelen haploit mayoz II’de tekrar bölünür ve haploit kromozomlu4 hücre meydana gelir. Mayoz II ana hatlarıyla mitoz bölünmeye benzediği için yeni meydana gelen hücreler de haploittir. Bu safhada sadece kromatitler bir birinden ayrılır.
Profaz-II: Telofaz I’den sonra görülen ve çok kısa süren bir safhadır. Bazı organizmalarda telofaz I’den sonra hemen metafaz II safhası başlayabilir. İğ iplikleri kromatitler bağlanır. Çekirdek zarı oluşmuşsa parçalanmaya başlar.
Metafaz-II: Kromatitler hücrenin ekvator düzlemine düzgün bir şekilde yerleşirken kromatitler iğ iplikleri tarfından sentromellerinden tutunur.
Anafaz-II: Ekvatoral düzlem üzerinde dizilmiş kromatitler birbirinden ayrılır ve kutuplara doğru hareket eder. Bu kromatitlere bundan sonra kromozom denir. Böylece her oğul bireyde haploit kromozom bulunur.
Telofaz-II: Mayoz bölünmenin son safhasıdır. Kutuplara çekilen kromozomların etrafında çekirdek zarı oluşurken bir yanda da stoplazma boğumlanmaya başlar. Böylece hücre ikiye bölünür.
Mayoz II sonunda dört tane haploit kromozomlu hücre meydana gelir. Böylece diploit (2n) kromozom takımına sahip bir hücreden mayoz bölünmeye dört tane haploit (n) kromozomlu hücre oluşur. Gamet adı verilen bu hücrelerin bölünme yetenekleri yoktur. Ancak iki gametin birleşmesiyle oluşan hücre (zigot) bölünme yeteneğine sahiptir.
MAYOZ BÖLÜNME ERKEN ÜREME ORGANI OLAN TESTİSLERDE GERÇEKLEŞİYORSA, BU OLAYA SPERMATOGENEZ DENİR.
Spermler, seminifer tüpçüklerde bulunan 2n kromozomlu spermatogonium denilen hücrelerde oluşur. Spermatogoniumlar büyüyüp gelişerek mayoz bölünmeye hazırlanır. Hazırlanan bu hücrelere 1.dereceli spermatosit denir. 2n kromozomlu olan 1.dereceli spermatositlerden mayoz I sonunda haploit (n) kromozomlu iki hücre meydana gelir. Bu hücrelere 2.dereceli spermatosit denir. İkinci dereceli spermatositlerden mayoz II sonunda spermatit adı verilen haploit (n) kromozomlu dört hücre oluşur. Bu dört hücre de farklılaşarak sperm hücrelerine dönüşür.
MAYOZ BÖLÜNME DİŞİ ÜREME ORGANI OLAN YUMURTALIKLARDA GERÇEKLEŞİYORSA BU OLAYA OOGENEZ DENİR.
Oogenez sonucunda bir hücreden (n) kromozomlu dört hücre oluşur. Bu hücrelerden üç tanesi az sitoplazmalı ve küçüktür. Bu hücreler kutup hücresi olarak adlandırılır. Bol sitoplazmalı ve büyük olan diğer hücreye ootit denir. Ootit farklılaşarak yumurta hücresini (ovum) oluşturur. Sonuçta 2n (diploit) kromozomlu üreme ana hücresinden n kromozomlu yumurta hücresi meydana gelir. Oluşan sperm ve yumurta hücresine üreme hücresi denir.
MİTOZ VE MAYOZ ARASINDAKİ FARKLARMİTOZ1 – Çok hücreli canlıların vücut hücrelerinde bulunur.
2 – Vücudun bütün doku ve organlarında görülür.
3 – Oluşan hücreler canlının gelişmesini sağlar.
4 – Bölünme sonucunda oluşan hücrelerde kromozom sayısı sabit kalır.
5 – Bölünme sonucunda oluşan hücreler kalıtsal olarak birbirinin tamamen aynısıdır.
6 – Mitoz bölünme sonucunda iki hücre oluşur.
7 – Mitoz bölünme sırasında çekirdek ve sitoplazma bölünmesi bir kez olur.
8 – Bölünme sırasında tetrat ve crossing-over olayları görülmez.
9 – Zigotun oluşumundan ölümüne kadar sürer.
MAYOZ1 – Çok hücreli canlıların üreme hücrelerinde görülür.
2 – Bitkilerin çiçeklerindeki üreme organlarında, hayvanların üreme organlarında bulunur.
3 – Oluşan hücreler üremeyi sağlar.
4 – Bölünme sonucunda oluşan hücrelerde kromozom sayısı yarıya iner.
5 – Oluşan hücreler kalıtsal olarak farklılık gösterir.
6 – Mayoz bölünme sonucunda dört hücre oluşur.
7 – Mayoz bölünme sırasında çekirdek ve sitoplazma bölünmesi iki kez gerçekleşir. (Mayoz I ve mayoz II)
8 – Bölünme sırasında tetrat ve crossing-over olayları görülür.
9 – Ergenlik döneminde başlar, üreme dönemi boyunca sürer.
